اپیزود هفتم پادکست تاقچه: بوطیقای فضا؛ بررسی شعر خانه در اندیشه گاستون باشلار، با نگاهی به پدیدارشناسی و مکان‌کاوی فضا
معرفی کتاب بوطیقای فضا اثر گاستون باشلار
کتاب بوطیقای فضا (The Poetics of Space) اثر گاستون باشلار، یکی از آثار کلاسیک در حوزه‌ی فلسفه، پدیدارشناسی و معماری است. این کتاب با نگاهی شاعرانه و فلسفی، خانه را به‌عنوان قلمروی روانی، پناه خیال و حافظه‌ی انسانی بررسی می‌کند. باشلار نشان می‌دهد که چگونه کوچک‌ترین جزئیات، از یک کشو یا صندوقچه گرفته تا آشیانه و صدف، می‌توانند جهانی از خاطره و خیال را در خود جای دهند.
اپیزود هفتم پادکست تاقچه به همین اثر اختصاص دارد و با روایتی شاعرانه، فصل‌های مختلف کتاب را بررسی کرده و آن‌ها را با نمونه‌های معماری ایرانی پیوند می‌دهد.
▶️ تماشای نسخه تصویری پادکست (یوتوب):
🎧 گوش دادن به این اپیزود:
⏱️ تایم‌لاین اپیزود ۷ – بوطیقای فضا
0:00 ▶️ مقدمه
0:26 📖 معرفی باشلار و کتاب بوطیقای فضا
7:03 🏠 خانه از زیرزمین تا اتاق زیر شیروانی، معنای کلبه
22:35 🌌 خانه و جهان – معنای پناه در جهان سرد
40:56 📦 صندوقچه، کشو، کمد – پناهی برای راز
43:54 🌳 آشیانه – لانه خیال
45:42 🐚 پوسته و صدف – مأمن خیال
53:03 🧸 مینیاتور – جهانی تا شده
55:08 🏛️ آموزه‌ها برای معماران – از جزئیات و کنج‌های فراموش‌شده تا طراحی شاعرانه
فهرست کتاب بوطیقای فضا
کتاب شامل ۱۰ فصل است که هرکدام به مفهومی خاص و استعاره‌ای متفاوت می‌پردازند:
- خانه، از زیرزمین تا اتاق زیرشیروانی
- خانه و جهان
- کشوها، صندوقچه‌ها و قفسه‌ها
- آشیانه‌ها
- پوسته‌ها و صدف‌ها
- گوشه‌ها
- مینیاتور
- بیکرانگی درون
- دیالکتیک درون و بیرون
- پدیدارشناسی تدور
خانه به‌مثابه قلمروی روانی
باشلار معتقد است خانه بیش از هرچیز قلمروی روانی است؛ جایی که امنیت و صمیمیت تجربه می‌شود و خیال مجال پرسه زدن می‌یابد. اتاق زیرشیروانی روشن نمادی از آگاهی است و زیرزمین تاریک استعاره‌ای از ناخودآگاه. حتی یک کشو یا صندوقچه نیز تنها محفظه‌ای ساده نیست، بلکه مکانی برای ذخیره‌ی رازها و خاطرات است.
آشیانه‌ها؛ نقطه آغاز معماری خیال
آشیانه برای باشلار تنها لانه‌ی پرنده نیست، بلکه استعاره‌ای از صمیمیت و پناه است. هرچند بی‌ثبات و لرزان است، اما در ذهن انسان رویای امنیت را تداعی می‌کند. به‌همین دلیل آشیانه به نقطه‌ی آغاز معماری خیال بدل می‌شود.
صدف‌ها و پوسته‌ها؛ مأمن خیال
صدف در نگاه باشلار خانه‌ای لایه‌لایه و کامل است که امنیت و خلوت را در خود جمع کرده است و به صورت تدریجی ساخته می‌شود. حتی پس از مرگ نرم‌تن، صدف همچنان باقی می‌ماند و استعاره‌ای می‌شود از بدن در برابر روح. صدف یادآور رابطه‌ی تنگاتنگ طبیعت و معماری است.
مینیاتور؛ کوچکی به‌مثابه کیفیت وجودی
باشلار تأکید می‌کند که کوچکی تنها کاهش اندازه نیست، بلکه کیفیتی وجودی است. یک جعبه‌ی کوچک یا عروسک‌خانه جهانی فشرده از خیال را در خود جای می‌دهد. در معماری نیز، جزئیات و ماکت‌ها فقط ابزار ارائه نیستند، بلکه زمینه‌ی پرورش خاطره و تجربه‌اند.
واژه‌ها؛ خانه‌های کوچک زبان
در پایان کتاب، باشلار به واژه‌ها نیز می‌پردازد. او می‌گوید هر واژه خانه‌ای کوچک است که احساسی خاص را در دل خود پنهان دارد. واژه‌ها همانند خانه‌ها در طبقه‌ی همکف زبان، آماده‌ی مبادله و ارتباط‌اند.
آموزه‌هایی برای معماران امروز
بوطیقای فضا برای معماران یادآور می‌شود که معماری شاعرانه، توجه به کنج‌ها، جزئیات و فضاهای کوچک است. در جهان ابرسازه‌ها، اغلب این جزئیات فراموش می‌شوند، اما باشلار نشان می‌دهد سکونت واقعی در همین گوشه‌ها شکل می‌گیرد. خانه زمانی شاعرانه است که به مقیاس تن آدمی طراحی شود.
نمونه‌های معماری در اپیزود هفتم
در نسخه‌ی تصویری اپیزود هفتم پادکست تاقچه، ویدئوهایی از فضاهای واقعی برای پیوند دادن مفاهیم باشلار با معماری ایرانی گنجانده شده است. این بناها عبارت‌اند از:
- خانه‌های روستایی گیلان
- خانه ملا باشی، اصفهان
- عمارت ارثیه، قزوین
- خانه مشروطه، اصفهان
- موزه میراث روستایی گیلان
- کافه‌موزه ارکاک، رشت
- کافه چرخ، رشت
- خانه امام جمعه، تهران
- خانه‌هایی از ماسوله
- قلعه رودخان، فومن
- خانه ابریشمی، رشت
بوطیقای فضا بیش از آنکه کتابی درباره‌ی معماری باشد، اثری درباره‌ی تجربه‌ی زیسته در فضاست. باشلار با زبانی شاعرانه نشان می‌دهد که کوچک‌ترین جزئیات چگونه می‌توانند پناهگاهی برای خیال و خاطره باشند. برای معماران امروز، پیام روشن است: اگر فضا پناه رؤیاست، معماری شاعرانه‌ترین شکل زیستن است.
📺 در اپیزود آینده، به سراغ کتاب اتمسفر از پیتر زومتور خواهیم رفت؛
کسی که چون باشلار معماری را به‌مثابه آفرینش حسی و تجربه‌ی زیسته بررسی می‌کند.
ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید:
▶️ یوتوب
📢 تلگرام
صفحه اصلی پادکست تاقچه:
