کلیسای بیت اللحم که با نام‌های دیگری نیز مانند کلیسای بتلحم یا کلیسای بتقحم نیز شناخته میشود، از کلیساهای دوران صفوی است. این کلیسا در اصفهان، خیابان نظر میانی و در مجاورت میدان جلفا قرا دارد.
کلیسای بتلحم در مجاورت کلیسای مریم مقدس در سال 1628 میلادی به دست خواجه پطروس ولیجانیان بازگان معروف در دوران صفوی و حاکمیت شاه‌عباس اول بنا شده. آرامگاه سازنده، پسر و نوه‌اش نیز در حیاط کلیسا قرار دارد. دیوارنگاره‌ها و همچنین کاشی های سرامیکی درون کلیسا به سبک هنری قرن‌های 16 و 17 میلادی است.
کلیسای بتقحم دارای بزرگترین گنبد در میان کلیساهای جلفا است. ساخت کلیسا از نوع تالارهای گنبددار مستطیل شکل است. کلیسا شامل سه قسمت است:
- بالکنی با سقف چوبی که از درب غربی با ستونهای مرکزی به سقف کلیسا متصل شده و توسط پله‌ها به پشت‌بام منتهی میشود.
- بخش مرکزی کلیسا
- محراب
کلیساهای موجود در جلفای شهر اصفهان در منطقه ارمنی‌نشینی که در سال 1606 میلادی بنا نهاده شده است قرار دارند. شاه‌عباس ضمن مجادلات خود با دولت عثمانی، ارامنه ساکن نواحی مختلف را به ایران آورد و در شهر اصفهان و توابع آن مسکن داد. وی به‌منظور رقابت با غرب دستور به ساخت کاخها و کلیساهایی به سبک اروپایی و صفوی داد، همچنین نیاز ارامنه به جهت برآوردن زندگی مادی، معنوی و فرهنگی، لزوم وجود مراکز عبادی مختص ارامنه یعنی کلیسا را موجب گردید. یکی از بهترین نمونه‌های آن کلیسای بیت اللحم است که از بزرگترین و مرتفع‌ترین کلیساهای جلفا به شمار می‌رود. داخل بنا با نقاشی و کاشیکاری تزئین‌شده‌است و هنر نقاشی ارامنه را در اسلوب‌های متفاوت به نمایش می‌گذارد، به‌واقع از ویژگی‌های خاص کلیسای بیت اللحم استفاده از تزئینات دیواری است که می‌توان آن را وابسته به ورود آثار غربی توسط تجار و بازرگانان ایرانی و اروپایی به اصفهان، حضور هنرمندان ایرانی در اروپا و نیز حضور هنرمندان اروپایی در دربار صفویه دانست که خود دلیلی بر همجواری و تلفیق هنر ارامنه با مذاهب گوناگون در کنار هنر ایرانی اسلامی است.
این کلیسا به نام زادگاه حضرت عیسی مسیح، بیت اللحم یا اورشلیم نامگذاری شده است که در بین ارمنیها، کلیسای «بتقحم مقدس» خوانده میشود. بنای کلیسا با شماره ثبت 7643 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. بیت اللحم دارای ساختمانی مرتفع و صاحب بزرگترین گنبد از لحاظ ارتفاع بین دوازده کلیسای موجود در این محله بوده، به‌گونه‌ای که به‌راحتی از فواصل دور نمایان است، دیوارهای آن بسیار قطور بوده و هیچگونه تزیین خارجی ندارد. ساختمان کلیسا دارای پلانی مستطیل شکل با سمت شرق به غرب با ابعاد 16/5 در 31/5 متر است که از نوع تالارهای گنبد دار معماری ارمنی بوده ولی نمای خارجی آن نمایانگر سبک معماری ایرانی است. داخل کلیسا به سه قسمت تقسیم میشود: قسمت اول بالکنی است با سقف چوبی از درب غربی تا ستونهای مرکزی، قسمت دوم شامل بخش مرکزی و اصلی ساختمان و قسمت سوم شامل محراب، مذبح و دو اتاقک دعا (رختکن کشیشان) است.
سمت غربی کلیسا دارای ایوانی دو طبقه است که ورودی اصلی نیز در این سمت قرار دارد، ورودی دوم نیز در قسمت جنوبی واقع شده است، در حیاط کلیسا دو تالار تدفین مشاهده میشود که هفتاد سنگ قبر از بزرگان ارامنه همچون خواجه پطرس و افراد خانواده وی در آن قرار دارد. کلیسا در سال 1850 میلادی با خطر تخریب مواجه شد ولی در سال 1870 به‌وسیله هوان جان الیازیان مرمت و بازسازی شده و به این ترتیب از ویرانی نجات یافت، همچنین در سالهای 1870 و 1899 بازسازی شد و 1984 به استحکام سازی آن اقدام شده است.
تمامی سطوح دیوارهای داخلی بیت اللحم با نقاشی‌های رنگ و روغن و کاشیکاری‌هایی برگرفته از کتاب مقدس، گیاهان، پرندگان و اشکال هندسی پوشانده شده‌است که توسط نقاشان مختلف اجرا شده‌اند و به اعتبار کتیبه‌ی کشف‌شده در گنبد کلیسا در سال 1970می‌توان میناس، ماردیروس، استوات زادور و ارمینیانوسیسیاس را در زمره‌ی آنها به شمار آورد.
در این بین نقوش تزیینی و گلها توسط استوات زادور و تصاویر توسط میناس و ماردیروس تصویر شده‌اند. نقاشی‌های بخش زندگی گریگورلوساوریچ نیز به دست استاد هوانس مرکوز (از استادان نقاشی ارمنی) کار شده است، همچنین پایین‌تر از این کتیبه نام «آوت» سومین نقاش معروف جلفای اصفهان نیز آورده شده‌است. بسیار ذکر شده که نقاشی‌هایی نیز مربوط به تلاش شخص خواجه اوتیک بوده است، در این میان میناس از همه شناخته‌تر بوده و در حکم نقاش معروف دوره صفویه، علاوه بر چهره‌نگاری به نقاشی با تم‌های مختلف صحنه‌های جنگ، نگاره‌های طبیعی، مناظر جانوران نیز پرداخته است.
منابع:
- هوسپیان، شاهن (1394)، چند کلیسای ارمنی ایران در یک نگاه، پیمان، شماره 74 : ص 114-131
- کیانی اجگردی، ندا و شیرنژادی، حاتم، 1400، مطالعه تطبیقی ویژگی های هنری اسلوب های سه‌گانه نقاشی مسیحیت در کلیسای بیت‌اللحم، هشتمین کنفرانس بین‌المللی گردشگری،فرهنگ و هنر
